20 Σεπ 2012

ταξιδιωτικά-οδοιπορικά στα ίχνη της Ελένης /"Αγιαλένης": Αχέροντας-Κέρκυρα (Traveling on marks of Helen/St.Helen from Acheron to Corfu. Ethnografic diary)

Ελένη Ψυχογιού 

Εισαγωγικά (επαναλαμβανόμενα και στις άλλες σχετικές αναρτήσεις των εθνογραφικών ημερολογίων "στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης  στον ιστότοπο, ως απαραίτητα  για όσους μπαίνουν για πρώτη φορά στις περιηγήσεις)

Καθώς η έρευνά μου για την Ελένη-Αγιαλένη κρατάει πάνω από είκοσι χρόνια τώρα ―και συνεχίζεται― είναι πλέον πολλά τα επιμέρους δημοσιεύματά μου σχετικά με αυτήν, είτε ως επιστημονικά άρθρα και δοκίμια, είτε ως εθνογραφικά ημερολόγια της  επιτόπιας  έρευνας. Αναρωτιέμαι λοιπόν (όπως ίσως και οι τυχόν αναγνώστες της δουλειάς μου) μήπως κινδυνεύω να αποκτήσω, ή και μην έχω ήδη αποκτήσει, κάποια μονομανία ή και ιδεοληψία σχετικά με αυτό το θέμα. Αρχίζοντας όμως στις αρχές της δεκαετίας του 1990 να συγκροτώ αυτή την ερευνητική υπόθεση, δεν  φανταζόμουν το πόσο εκτεταμένη θα προέκυπτε, ούτε ως προς την τοπική έκταση, ούτε ως προς το χρόνο (τόσο ως προς τη διάρκεια της έρευνας όσο και ως προς το χρονικό βάθος των δεδομένων),  ούτε ως προς την πολιτισμική ευρύτητα και ποικιλία των εθνογραφικών και των γραπτών ευρημάτων που οδηγούν τα βήματά μου. Δεδομένης δε και της  ολισθηρότητας της ερμηνείας των μυθικών και των συμβολικών θεμάτων, ιδιαίτερα όταν άπτεται της σχέσης τους με τη διαχρονική διάρκεια των πολιτισμικών φαινομένων, γίνεται ιδιαίτερα δυσχερής η τεκμηρίωση της ερευνητικής υπόθεσης. Για να μπορεί λοιπόν να δομηθεί και να γίνει τεκμαρτή η ερευνητική μου υπόθεση, χρειάζεται το «δείγμα» του φαινόμενου Ελένη/Αγιαλένη να είναι όχι μόνον επαναλαμβανόμενο και εκτεταμένο αλλά και να αφορά τις  πολλές όψεις και πτυχές του, δηλαδή τα χωροταξικά, τοπωνυμικά, ιστορικά, αρχαιολογικά, συμβολικά, μυθικά, αφηγηματικά, συναισθηματικά, παραγωγικά και άλλα ευρήματα που εκτιμώ ότι το δομούν ως τέτοιο.
 Μέσα από αυτό το πρίσμα, η  έρευνα για την Ελένη/Αγιαλένη έχει καταστεί για μένα μια μακροχρόνια, συναρπαστική περιηγητική και πατριδογνωστική περιπέτεια γεμάτη εκπλήξεις, «θαύματα» και κινδύνους και ταυτόχρονα ένα είδος εθνογραφικού θρίλερ, μια παρακινδυνευμένη όσο και γοητευτική/γητευτική περιπλάνηση στον τόπο, στο χρόνο, στην προφορική παράδοση,  στους μύθους και στα σύμβολα, στα παραδοσιακά τραγούδια, στις τελετουργίες, στις παραγωγικές διαδικασίες, στις κατά τόπους κοινότητες που επισκέπτομαι. Κατόπιν αυτών, επιλέγοντας από το πολυποίκιλο υλικό της έρευνας δημοσιεύω τα επιμέρους σχετικά άρθρα και κείμενα (έντυπα αλλά κυρίως ηλεκτρονικά πλέον, υποκύπτοντας στις σειρήνες της μπλογκόσφαιρας) παράλληλα με την εθνογραφική επιτόπια όσο και τη βιβλιογραφική έρευνά μου, επιδιώκοντας να  συγκροτώ  συντωχρόνω την ερευνητική μου υπόθεση και να επιχειρώ σταδιακά την «ανάγνωση» και ερμηνεία των συμβολικών, μυθικών και τελετουργικών ευρημάτων (διασταυρώνοντας τεκμηριωτικά ή αναιρώντας), συνδυαστικά και με τα διαφορετικά πολιτισμικά πεδία που εκτιμώ ότι την αφορούν ―με τις αλλαγές και τις μεταμφιέσεις της μορφής και του μύθου της στη διαχρονία μέσα στις εκάστοτε ιστορικές, θρησκευτικές και κοινωνικές συνθήκες― θέτοντας, κατά την κρίση μου,  νέα ερωτήματα.  Οι επιμέρους αυτές δημοσιεύσεις με εμμονή στην Ελένη/Αγιαλένη αποσκοπούν λοιπόν στο  να αναδεικνύω και να μοιράζομαι τις ποικίλες επιμέρους πτυχές της εκτεταμένης τοπικά και χρονικά αυτής έρευνας και μακρόχρονης εμπειρίας, εφόσον είναι και δύσκολη η ―ευκταία, πλην ανέφικτη μάλλον― συνολική τους δημοσίευση. Επιμένω λοιπόν κατά τις δυνάμεις μου,   εφόσον εκτιμώ (όσο αυτό  είναι αντικειμενικά δυνατόν, κυρίως από τον αριθμό  των βιβλιογραφικών αναφορών σε αυτά όσο και από τις επισκέψεις στις ηλεκτρονικές μηχανές αναζήτησης), ότι τα εν λόγω δημοσιεύματα, προς το παρόν τουλάχιστον, προκαλούν κάποιο ενδιαφέρον.
Η συγκεκριμένη επιτόπια έρευνα «στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης» έχει την ιδιομορφία ότι γίνεται όχι με την κλασική έννοια της έρευνας πεδίου με την παραμονή του λαογράφου ή ανθρωπολόγου ερευνητή σε ένα συγκεκριμένο τόπο ―όπως ήταν και η δική μου άλλωστε, πριν μπω στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης―  αλλά είναι έρευνα περιπλάνησης, ταξιδιού από τόπο σε τόπο με συγκεκριμένο θέμα. Ωστόσο πέρα από την εξέλιξη της συγκεκριμένης έρευνας και τον τρόπο που συγκροτείται βήμα-βήμα η ερευνητική μου υπόθεση για την Ελένη/Αγιαλένη και τη σχέση της με την θεά Μητερα-Γη, στα ημερολόγια αναδεικνύεται  και για τους μη ειδικούς η δουλειά του ερευνητή (μεροληπτικά ως ένα βαθμό, μέσα από την οπτική και την κρίση του): οι ερευνητικοί στόχοι,  οι τρόποι που επιλέγει να τους διαχειριστεί και να τους πραγματώσει στο πεδίο, το ερευνητικό ήθος του, οι σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ ερευνητή και συνομιλητών, ο επιτυχημένος ή μη χειρισμός καταστάσεων, οι δυσκολίες, οι περιπέτειες, οι επιτυχίες και τα λάθη του.  Επίσης οι εθνογραφικές πληροφορίες που περιέχονται σε αυτά τα  ημερολόγια -κατ' επιλογή του ερευνητή πάντα και με επίκεντρο την ερευνητική μου υπόθεση- περιγράφουν αφηγηματικά, σχολιάζουν, αποτυπώνουν και απαθανατίζουν φωτογραφικά ιερά ή μη τοπία, οικισμούς, ναούς, ξωκλήσια, τοιχογραφίες, εικόνες και πολλά άλλα πολιτισμικά στοιχεία, χρονολογημένα, όπως τα βρίσκω κατά την έρευνα, πολλά από τα οποία δημοσιεύονται εδώ για πρώτη φορά -ίσως και για τελευταία. Τέλος αποτυπώνονται κάποιες όψεις της εκάστοτε τοπικής θρησκευτικής, τελετουργικής και κοινωνικής καθημερινότητας και οι ανθρώπινες συμπεριφορές που αφορά η λαογραφική έρευνα, στο πλαίσιο και της όποιας  ιστορικής και πολιτικής επικαιρότητας, όσο τουλάχιστον διαρκεί χρονικά  η, έστω σύντομη, επίσκεψή μου σε κάθε τόπο, όσο  βέβαια επιτρέπουν οι δυνάμεις και η όποια εθνογραφική και αφηγηματική μου ικανότητα...



[εθνογραφικό ημερολόγιο επιτόπιας έρευνας 18-26 Ιουλίου 2005] [2]



[Ηλεκτρονική μεταγραφή με κάποια γλωσσική και άλλη επεξεργασία από εμένα την ίδια, του  χειρόγραφου εθνογραφικού ημερολόγιου που έγραψα κατά τον Αύγουστο του 2005, αμέσως μετά  την επιτόπια εμπειρία μου, με βάση και τις φωτογραφίες, τα βίντεο  και τις σημειώσεις που είχα κρατήσει επιτόπου και αυθημερόν κατά περίπτωση κατά τη διάρκεια της «λαογραφικής αποστολής» μου. Τυχαίνει μάλιστα να είναι και η τελευταία μου  ως ερευνήτριας του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας (ΚΕΕΛ) της Ακαδημίας Αθηνών, πριν συναξιοδοτηθώ.   Η επιτόπια έρευνά μου επιτούτου για την "Ελένη-Αγιαλένη" στο πλαίσιο της διαχρονικής αφήγησης για την Μητέρα-γη (εντεταλμένη από την Ακαδημία Αθηνών ή ιδιωτική)  κρατάει πάνω από δεκαπέντε χρόνια. Τα χειρόγραφα ταξιδιωτικά ημερολόγιά μου είναι επομένως αρκετά (βλ. και το blog μου: fiestaperpetuablogspot.com, τα posts "του κύκλου του χρόνου" όπου έχω αναρτήσει ήδη μερικά). Θα τα δημοσιεύω εδώ ή στο παραπάνω blog μου, ανάλογα, όταν καταφέρνω να ολοκληρώσω την ηλεκτρονική μεταγραφή τους, μαζί με τις φωτογραφίες, για όποιον τυχόν ενδιαφέρεται και έχει την υπομονή να τα διαβάσει. 

Οι φωτογραφίες είναι τραβηγμένες από την γράφουσα, εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά.

12 Σεπ 2012

Στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης: ο Ανήλιαστος, η Ανήλιαστη, η αρχαία Ήλιδα, η Ωλενία Πέτρα, η Παναγία Βλαχέραινα και οι Μύθοι για την Μητέρα-γη στη ΒΔ Ηλεία

Ελένη Ψυχογιού



Χάρτης της ΒΔ Πελοποννήσου, όπου σε τετράγωνα σημειώνονται οι τόποι των παραδόσεων
 (απόσπασμα χάρτη από εφημ. "Η Καθημερινή", Πολυοδηγός, Η Πελοπόννησος, κλίμακα 1: 370.000)

[Πρώτη δημοσίευση, απόσπασμα από το υπό έκδοση βιβλίο μου: Ελένη Ψυχογιού,  Ελένη, η «λησμονημένη» θεά: ανιχνεύοντας το μύθο, τους  τόπους και τους  τρόπους  λατρείας της ως Μητέρας-Γης στη σύγχρονη Ελλάδα (υπό αναζήτηση κατάλληλου εκδοτικού φορέα ή οίκου!). Το δημοσιεύω εδώ με την ευκαιρία του πανηγυριού στη μονή της Βλαχέραινας, στην Κυλλήνη,  , στις 8/9].

Οι φωτογραφίες τραβηγμένες από την γράφουσα, εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά.



Για την καλύτερη κατανόηση της παρακάτω αποσπασματικής πραγμάτευσης, σημειώνω ότι το κείμενο αυτό  αποτελεί μέρος ενός  Κεφάλαιου του  υπό έκδοση βιβλίου το οποίο έχει ως αφορμή και αφηγηματικό πλαίσιο το περιεχόμενο 4 επιστολών του Σχολάρχη Λεχαινών Χαράλαμπου Παπαδημητρακόπουλου προς τον ιδρυτή της ελληνικής λαογραφίας Νικόλαο Πολίτη, στο πλαίσιο της εντεταλμένης συλλογής λαογραφικού υλικού από τον ίδιο, μέσω των εκπαιδευτικών. Διαθέτουμε μόνο τις επιστολές του Σχολάρχη και όχι τις απαντητικές του Ν.Γ. Πολίτη προς αυτόν. Στάλθηκαν από τον Ιανουάριο έως τον Ιούνιο του 1888 και, μεταξύ άλλων  "μνημείων του λόγου",  περιέχουν τοπικές παραδόσεις όσο και τα τραγούδια που έψαλλε ομάδα γερόντων κατά την Πρωτομαγιά περιηγούμενοι στα Λεχαινά και στα γύρω χωριά, επιτελώντας έναν θρησκευτικό "αγερμό" που τον ονόμαζαν "Μάη". Τον ίδιο αγερμό της Πρωτομαγιάς και στα ίδια περίπου χρόνια με τον Σχολάρχη έχει καταγράψει (και δημοσιεύεται στον 4ο τόμο των  "Απάντων" του) και ο Λεχαινίτης λογοτέχνης Ανδρέας Καρκαβίτσας. (βλ. την ανάρτηση "Η συλλογή του λαογραφικού  υλικού. Παράλληλα κείμενα από την Ηλεία", στον ιστότοπο  fiestaperpetua.blogspot.com  και στο academia.edu. Βλ. επίσης και  τις αναρτήσεις μου περί της Ελένης/Αγιαλένης στους δύο ιστότοπους: fiestaperpetua.blogspot.com και psychogiou.blogspot.com.). Αυτά τα τραγούδια έχουν ήδη μελετηθεί από συμβολική/θρησκευτική οπτική στις προηγούμενες σελίδες του εν λόγω, υπό έκδοση  βιβλίου, στο πλαίσιο της έρευνητικής μου υπόθεσης για την Ελένη. Σε αυτό τον αγερμό γίνονται  οι αναφορές σε "τραγούδι/α του Μάη" ή "Μάης" , "Αλεξάνδρα/Αλεξανδριανή Ελένη", στο παρακάτω κείμενο 
(Βλ. και Ελένη Ψυχογιού, 2011, «”Γέροι” και “Γενίτσαροι”, θρησκευτικές θιασικές ομάδες στη ΒΔ Πελοπόννησο: συμβολή στην ερμηνεία  των δρώμενων και στην ιστορία του λαϊκού φαντασιακού», ανακοίνωση στην Επιστημονική Ημερίδα:  «Διαβατήρια και ευετηριακά δρώμενα. Παλαιές μορφές – σύγχρονοι προβληματισμοί – νέες ερμηνείες», οργάνωση Δήμος Θηβαίων, ΚΕΕΛ Ακαδημίας Αθηνών, Παραδοσιακός Σύλλογος «Ο Βλάχικος Γάμος», Θήβα  23/9/ 2011, υπό έκδοση). 
Σημειώνω ότι οι παραπομπές σε αριθμούς υποσημειώσεων, επίμετρο, μαρτυρίες  κ. ά. που δεν υπάρχουν στο παρόν κείμενο, αναφέρονται στις αντίστοιχες υποσημειώσεις του ίδιου βιβλίου. Το ίδιο συμβαίνει και για τις μη πλήρεις βιβλιογραφικές αναφορές. Σημειώνω επίσης ότι η επανάληψη της αρίθμησης υποσημειώσεων με αρ. 1-10 που παρεμβάλλεται στο παρόν κείμενο μέσα  στη ροή των  υπόλοιπων, παραπέμπονται στο τέλος των υποσημειώσεων, μετά τον αρ. 51 της κανονικής αρίθμησης. 
Οι υποσημειώσεις του κεφάλαιου "Παναγία η Λεχαινίτισσα" και εξής, με νέα αρίθμηση από τον αρ. 1, βρίσκονται μετά τον αρ.  30, του τέλους  των υποσημειώσεων του πρώτου μέρους).